Είναι ο άνθρωπος κύριος της μοίρας του ή η πορεία της ζωής του εκπληρώνει ένα προδιαγεγραμμένο και αναπόδραστο πεπρωμένο; Το ερώτημα αυτό που απασχόλησε τον αθηναϊκό φιλοσοφικό στοχασμό κατά το δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. συνεχίζει να απασχολεί τη φιλοσοφική σκέψη μέχρι τις μέρες μας. Αποτελεί όμως και τον θεματικό πυρήνα ενός από τα σημαντικότερα έργα του Σοφοκλή αλλά και της ιστορίας του θεάτρου: του Οιδίποδα Τυράννου. Έχει ευθύνη ο Οιδίποδας για την τραγικότητα της ζωής του ή όλα είναι προκαθορισμένα από τον Απόλλωνα; Ποια είναι η δύναμη της ανθρώπινης γνώσης απέναντι στη θεϊκή και τελικά, ποιο είναι το όριο ανάμεσα στον θεό και τον άνθρωπο;
Θα προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε την απάντηση μέσα στο ίδιο το έργο, τον χαρακτήρα του Οιδίποδα αλλά και του δημιουργού του, του Σοφοκλή, προσεγγίζοντας τον Οιδίποδα Τύραννο όχι ως φιλοσοφικό δοκίμιο αλλά ως ένα θεατρικό έργο ενταγμένο στο γίγνεσθαι του 5ου αι. π.Χ.
Η ανθρώπινη διάνοια του Οιδίποδα και θεϊκή γνώση του Απόλλωνα
Ο Οιδίποδας ως βασιλιάς της Θήβας καλείται να αντιμετωπίσει έναν λοιμό που ταλαιπωρεί τη Θήβα. Ακολουθώντας τον χρησμό του μαντείου των Δελφών ο οποίος αποδίδει τη συμφορά στην μιαρή παρουσία στην πόλη του δολοφόνου του προηγούμενου βασιλιά Λάιου, ο Οιδίποδας ξεκινάει την αναζήτησή του φονιά με σκοπό την τιμωρία του. Για να επιτύχει στο έργο που ανέλαβε ζητά τη βοήθεια του μάντη Τειρεσία, ο οποίος παρουσιάζεται ως φορέας της θεϊκής γνώσης. Ο μάντης όμως δεν επιθυμεί να αποκαλύψει όσα γνωρίζει μιας και έτσι κι αλλιώς ότι πρόκειται να συμβεί, θα συμβεί, υποδηλώνοντας την ύπαρξη ενός είδους τάξης στον κόσμο η οποία αποκαθιστά την ισορροπία. Αυτή η απροθυμία του Τειρεσία να μιλήσει, προκαλεί το θυμό του Οιδίποδα και οδηγεί στη σύγκρουση ανάμεσα στον μάντη και τον βασιλιά.
Όπως αναφέρει ο Albin Lesky στο έργο του Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, με την οργή και το ξέσπασμα του Οιδίποδα απέναντι στον εκπρόσωπο του Απόλλωνα αποκαλύπτεται ο χαρακτήρας του. Ξεπερνά τα όρια που χωρίζουν θεούς και ανθρώπους, όταν παραπλανημένος από την ίδια του την ευφυΐα, υπενθυμίζει στον Τειρεσία πως εκείνος ήταν που έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας και όχι ο μάντης, δηλαδή ένας άνθρωπος απάλλαξε την Θήβα από τα δεινά της και όχι ένας θεός. Αυτή η αντιπαράθεση ανάμεσα στον Οιδίποδα και τον Τειρεσία είναι στην πραγματικότητα μια αντιπαράθεση της γνώσης ενός ανθρώπου και εκείνης ενός θεού, έστω κι αν ο άνθρωπος είναι ένας βασιλιάς.
Γνώθι σαυτόν
Η προσήλωση του Οιδίποδα στην ανακάλυψη του δολοφόνου του Λάιου θα τον οδηγήσει στην ανακάλυψη της δικής του ταυτότητας, το γνώθι σαυτόν. Μέσα από τη λειτουργία του χρόνου, ο οποίος μοιάζει να κυλάει αντίστροφα, το κρυμμένο παρελθόν αποκαλύπτεται σταδιακά και τονίζει την αντίθεση ανάμεσα στα φαινόμενα και την πραγματικότητα. Ταυτόχρονα τονίζει και την ψευδαίσθηση της δύναμης της ανθρώπινης διάνοιας απέναντι στη θεϊκή γνώση, όπως αυτή αποκαλύπτεται μέσα από τους χρησμούς και τους μάντεις.
Το αποτέλεσμα θα είναι η συνειδητοποίηση της τραγικότητας της ύπαρξης του Οιδίποδα: ο δολοφόνος του Λάιου και ο υπαίτιος του λοιμού που ταλαιπωρεί τη Θήβα, είναι ο ίδιος. Ακόμη χειρότερα, ο Λάιος ήταν ο πατέρας του και η Ιοκάστη, γυναίκα με την οποία έκανε τέσσερα παιδιά είναι η ίδια του η μητέρα, επιβεβαιώνοντας έτσι τον χρησμό του μαντείου των Δελφών που ανέφερε πως ο Οιδίποδας θα σκοτώσει των πατέρα του και θα παντρευτεί τη μητέρα του.
Έχει όμως ευθύνη ο Οιδίποδας για όσα συνέβησαν; Οι πράξεις που καθορίζουν τη μοίρα του έχουν συμβεί στο παρελθόν. Η ακολουθία των γεγονότων που οδηγούν στη γνώση αλλά και την κατάπτωσή του (έκθεση, χρησμός, αυτοεξορία κ.ο.κ.) αρχίζει από τη στιγμή της γέννησής του και την αποκάλυψη της μοίρας που τον συνόδευε. Όμως πως μπορεί ένα αγέννητο ον να φέρει ευθύνη για κάτι το οποίο προβλέπεται πως θα καθορίσει την πορεία της ζωής του;
Αριστοτέλης και Freud
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η μετάπτωσή του Οιδίποδα από την ευτυχία στη δυστυχία δεν οφείλεται στην ποιότητα του χαρακτήρα του αλλά σε σφάλμα της κρίσης του. Ο χρησμός που του δίνει το μαντείο των Δελφών δεν απαντά στο ερώτημα της πραγματικής καταγωγής του. Όμως αντί να ζητήσει εξηγήσεις, φεύγει πιστεύοντας πως μπορεί να εμποδίσει την εκπλήρωσή του. Όπως θεωρεί ο μεγάλος φιλόσοφος, τα δεινά του Οιδίποδα δεν είναι αποτέλεσμα ανήθικων ενεργειών ενός κακού και αχρείου ανθρώπου αλλά «…ἀλλὰ δι᾽ ἁμαρτίαν τινά…».
Ο Sigmund Freud διαφοροποιείται από τον Σταγειρίτη φιλόσοφο. Χαρακτηρίζει τον Οιδίποδα Τύραννο ένα ανήθικο έργο διότι αφαιρεί την ηθική ευθύνη από τους ανθρώπους. Παρουσιάζει τους θεούς ως εντολείς εγκλημάτων και τους ανθρώπους ως ανίκανους να αντισταθούν. Εκτιμά πως ο Σοφοκλής, λόγω της μεγάλης του ευσέβειας, δεν θέτει θέμα απόρριψης των θεών αλλά παρουσιάζει ως ύψιστη ηθικότητα την υποταγή στη θεϊκή βούληση.
Θεωρεί τον Οιδίποδα ένοχο για τις πράξεις του, άποψη όμως που έρχεται σε αντίθεση με εκείνη που εκφράζει στο έργο του Η ερμηνεία των Ονείρων όταν θεωρεί την εξουσία της μοίρας αναγκαστική.
Η έννοια της Μοίρας
Στον Σοφοκλή, όπως και στον προγενέστερο αρχαιοελληνικό στοχασμό, η μοίρα έχει δύο έννοιες. Από τη μια η έννοια ενός προσωπικού πεπρωμένου που συνδέεται με τις πράξεις του ανθρώπου και τις συνέπειές τους οι οποίες καθορίζουν και το δρόμο που ακολουθεί ο κάθε άνθρωπος και από την άλλη μια θεϊκά καθορισμένη και επικυρωμένη οικουμενική τάξη, η παραβίαση της οποίας επιφέρει την τιμωρία ως απόδοση δικαιοσύνης και στόχο την αποκατάσταση της διαταραγμένης τάξεως.
Ποιο είναι όμως το αμάρτημα του Οιδίποδα;
Όπως αναφέραμε παραπάνω ο Αριστοτέλης θεωρεί πως τα δεινά του Οιδίποδα είναι συνέπεια κάποιας αμαρτίας. Τι εννοεί όμως ο Αριστοτέλης με τη λέξη αμαρτία; Αναφέρεται στην πατροκτονία και την αιμομιξία ή σε κάτι άλλο;
Ο Οιδίποδας φέρει το φορτίο ενός βαρύτατου μιάσματος όμως δεν έχει παραβεί το θεϊκό δίκαιο, τουλάχιστον όχι από πρόθεση. Δεν γνώριζε τι έκανε όταν σκότωνε τον Λάιο και τη συνοδεία του. Απλά διεκδικούσε εκείνο που θεωρούσε δίκιο του. Από την άλλη πλευρά όμως, παρά την έλλειψη συνειδητής πρόθεσης και γνώσης της πράξης του, έχει σκοτώσει τον προκάτοχό του στον θρόνο αλλά και στη βασιλική κλίνη. Πιστεύει όμως πως είναι απόγονος του βασιλικού ζεύγους της Κορίνθου, του Πόλυβου και της Μερόπης. Δεν επιθυμεί να σκοτώσει τον πατέρα του και να σμίξει με τη μητέρα του. Για αυτόν το λόγο άλλωστε αυτοεξορίζεται από την Κόρινθο. Η συμπεριφορά του δεν αποκαλύπτει στο βάθος της ψυχής του το περίφημο σύμπλεγμα του Φρόυντ. Πολύ απλά: ο Οιδίποδας δεν έχει Οιδιπόδειο σύμπλεγμα!
Μήπως τότε πήρε την εξουσία περιφρονώντας τη δικαιοσύνη; Προσεγγίζοντας το ερώτημα από την πλευρά των Θηβαίων, ο βασιλιάς τους απέκτησε την εξουσία αποδεικνύοντας την αξία του όταν απάλλαξε την πόλη από την Σφίγγα. Ο θρόνος και ο γάμος με την Ιοκάστη ήταν ένα δίκαια κερδισμένο έπαθλο. Από μια άλλη πλευρά, επίσης, εκείνη της τάξεως, ο Οιδίποδας είναι, στην πραγματικότητα, ο νόμιμος διάδοχος του θρόνου. Η διαδοχή έγινε όπως όφειλε να γίνει.
Σε ποια αμαρτία αναφέρεται τελικά ο Αριστοτέλης; Η επικρατούσα άποψη πολλών μελετητών υποστηρίζει πως η διανοητική έπαρση του Οιδίποδα απέναντι στους θεούς και τη γνώση τους, αν και είναι ξεκάθαρη, δεν είναι επαρκές στοιχείο για να δικαιολογήσει τα δεινά του. Ίσως θα πρέπει εξετάσουμε αυτή την άποψη με διαφορετικό πρίσμα δίνοντας μεγαλύτερο βάρος στον χαρακτήρα του Οιδίποδα αλλά και σε εκείνον του ίδιου τον Σοφοκλή.
Η θρησκευτικότητα του Σοφοκλή
Ο Σοφοκλής θεωρούνταν ένας ευσεβής άνθρωπος με έντονα ανεπτυγμένο το θρησκευτικό του αίσθημα. Πηγές αναφέρουν ότι ήταν ιερέας μιας ελάσσονος θεότητας, ενώ κατά τη διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου φιλοξένησε στο σπίτι του το ιερό φίδι του Ασκληπιού, για να το προστατέψει μέχρι την αποπεράτωση της ανέγερσης του ιερού.
Ο Οιδίποδας, μέσα από τις κατηγορίες που εξαπολύει προς τον μάντη για αδράνεια στο ζήτημα της Σφίγγας και την υποτίμηση της δύναμης και της αλήθειας των χρησμών, μέμφεται τον ίδιο τον Απόλλωνα. Τοποθετεί τον εαυτό του σε υψηλότερη θέση μιας και εκείνος έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας και μάλιστα χρησιμοποιώντας την εξυπνάδα του και όχι με γνώση που προερχόταν από κάποιον θεό, όπως ο Τειρεσίας. Πιστεύει πως έχει τη δυνατότητα αλλά και την ευφυία να βγάλει ψευδείς τους χρησμούς του μαντείου των Δελφών και να αποδείξει τη νοητική του ανωτερότητα απέναντι στους θεούς. Για τον θεοσεβούμενο Σοφοκλή, η έπαρση του Οιδίποδα σχετικά με την ανωτερότητα της διάνοιάς του σε σχέση με εκείνη του θεού όπως την εκφράζει στη αντιπαράθεση με τον Τειρεσία, συνιστά ύβριν.
Η ύβρις όμως ακολουθείται από την τιμωρία και την κάθαρση. Ο Οιδίποδας με την υπερεκτιμημένη ευφυία και την ελλιπή ανθρώπινη γνώση αδυνατεί να διακρίνει τον πατέρα του στο πρόσωπο του Λάιου τον οποίο και σκοτώνει. Δεν διακρίνει όμως ούτε και τη μητέρα του στο πρόσωπο της χήρας του, Ιοκάστης, την οποία παντρεύεται και δημιουργεί μαζί της οικογένεια, εκπληρώνοντας έτσι μέχρι κεραίας τους χρησμούς του μαντείου των Δελφών. Επίσης, οι προφητείες του Τειρεσία έχουν τη μορφή γρίφων. Όμως, ο ευφυής Οιδίποδας αδυνατεί να τους λύσει. Η έπαρσή του κορυφώνεται όταν θεωρεί πως είναι θεϊκό τέκνο, της Τύχης.
Από αυτό σημείο ο Σοφοκλής αρχίζει την αποκαθήλωσή του ήρωα καθώς αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στη φήμη της διάνοιάς του. Η γνώση του Τειρεσία προέρχεται από τους θεούς και συνεπώς είναι ανώτερη από την ανθρώπινη, ακόμα και από εκείνη που έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας και ελευθέρωσε τη Θήβα.
Ο Απόλλωνας ως φορέας μιας ανώτερης γνώσης, θεϊκής, γνωρίζει εκ των προτέρων όχι μόνο τις πράξεις του Οιδίποδα αλλά την ύβριν που θα διαπράξει. Οι χρησμοί δεν αποκαλύπτουν μια προκαθορισμένη μοίρα αλλά τη γνώση των μελλούμενων. Η κάθαρση του Οιδίποδα καθοδηγείται μεθοδικά από τον ίδιο τον θεό μέσα από τον εκπρόσωπό του, τον μάντη, ο οποίος προσφέρει στον Οιδίποδα τον δρόμο προς την αυτογνωσία, το γνώθι σαυτόν. Για να ανακαλύψει την ταυτότητά του όμως πρέπει πρώτα να τη χάσει, για να δει την αλήθεια πρέπει πρώτα να χάσει την όρασή του.
Το γνώθι σαυτόν όμως δεν περιορίζεται μόνο στην ανακάλυψη της ταυτότητας και της καταγωγής του Οιδίποδα αλλά στην συνειδητοποίηση της πραγματικής θέσης του ανθρώπου και της διανοίας του στον κόσμο, η οποία είναι κατώτερη των θεών, σύμφωνα με την κοσμοθεωρία του ευσεβούς Σοφοκλή.
Ο χαρακτήρας του αρχαίου ελληνικού θεάτρου
Θα πρέπει να προσθέσουμε στη συλλογιστική μας ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο. Ο χαρακτήρας του αρχαίου ελληνικού θεάτρου ήταν διαφορετικός από εκείνον του σύγχρονου. Ήταν ψυχαγωγικός, όχι όμως με την σύγχρονη έννοια της διασκέδασης αλλά με την κυριολεκτική έννοια του όρου, ως αγωγή της ψυχής. Για την αρχαία ελληνική σκέψη, η έννοια της αγωγής είναι ταυτόσημη με την έννοια της εκπαίδευσης. Σκοπός του θεάτρου λοιπόν, είναι η εκπαίδευση της ψυχής αλλά και του νου των θεατών μιας παράστασης. Είναι λοιπόν εύλογο να θεωρήσουμε πως ο στόχος του Σοφοκλή δεν είναι η τέρψη των θεατών από τα παθήματα του κεντρικού ήρωα αλλά ούτε και η φιλοσοφική ανάλυση περί του πεπρωμένου. Εξάλλου, στις κερκίδες του θεάτρου του Διονύσου, λίγοι ήταν εκείνοι που μπορούσαν να παρακολουθήσουν το έργο με φιλοσοφική ματιά. Επιπλέον, το θέατρο είχε άμεση σχέση με τη θρησκευτική λατρεία και τα έργα που παρουσιάζονταν όφειλαν να έχουν κάποια συνάφεια με την έννοια του θείου.
Ο σκοπός του Σοφοκλή ήταν να άγει ψυχικά τους συμπολίτες του παρουσιάζοντας τις συνέπειες της έλλειψης σεβασμού και της αμφισβήτησης της δύναμης των θεών από τη μια, και της διανοητικής έπαρσης και της εξύψωσης του ανθρώπου στη θεϊκή σφαίρα, όταν αυτή φτάνει (ή και ξεπερνάει) τα όρια της ύβρεως από την άλλη.
Έτσι ο Οιδίπους Τύραννος δεν είναι μια πραγμάτευση σχετικά με την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου και το πεπρωμένο. Όπως άλλωστε, επισημαίνει και ο Segal, η αντίληψη περί μιας προκαθορισμένης μοίρας δεν αναπτύχθηκε νωρίτερα από τον 3ο αι. π.Χ. και τους Στωικούς, περισσότερο δηλαδή, από έναν αιώνα αργότερα από τη συγγραφή του Οιδίποδα Τυράννου.
Η ευθύνη ανήκει στον Οιδίποδα
Ο Οιδίπους Τύραννος είναι μια μελέτη της σχέσης των θεών και των ανθρώπων που οριοθετεί τη θέση τους. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να εξισωθεί με το θείο και όταν πιστέψει πως το έχει επιτύχει τότε επέρχεται η δίκη για να τον νουθετήσει με σκληρό τρόπο και να του υποδείξει την πραγματική θέση του στον κόσμο. Οι χρησμοί δεν διαμορφώνουν τον προκαθορισμένο δρόμο της ζωής του Οιδίποδα αλλά διαπερνούν το πλέγμα του χρόνου και αποκαλύπτουν τα μελλούμενα.
Ο Οιδίποδας έχει ακέραιη την ευθύνη για όσα του συμβαίνουν διότι θεώρησε πως μπορεί να υπερβεί το όριο ανάμεσα στους ανθρώπους και τους θεούς. Θεώρησε τον νου και τη γνώση του ανώτερη από τη θεϊκή και έμαθε με τον σκληρότερο τρόπο το λάθος του. Έπραξε φοβερά πράγματα χωρίς να γνωρίζει. Η διάνοιά του ήταν επαρκής για να λύσει το αίνιγμα της Σφίγγας και να απαλλάξει τη Θήβα από τα δεινά της. Δεν επαρκούσε όμως για να διακρίνει πως κάθε του ενέργεια τον οδηγούσε στην εκπλήρωση ενός χρησμού που πίστευε πως μπορούσε να υπερβεί.
Ίσως αν απέφευγε να σκοτώσει έναν μεγαλύτερό του άνδρα και να παντρευόταν μια επίσης μεγαλύτερή του γυναίκα, να το πετύχαινε. Η υπεράνω των ορίων εμπιστοσύνη στην ευφυία του και η έπαρση που την ακολουθούσε, τον οδήγησαν στην τραγική επιβεβαίωση του χρησμού και την κατάπτωσή του από τη θέση του βασιλιά σε εκείνη του τυφλού εξόριστου, δολοφόνου του πατέρα του και εραστή της μητέρας του.
Παρακολουθήστε την παράσταση:
ΠΗΓΗ: maxmag.gr
